της Δόμνας Βεντουράτου[1]

Τι είναι το ΕΜDR[2];

Το EMDR  (Eye Movement Desensitization and Reprocessing, Απευαισθητοποίηση και επαναπροσαρμογή μέσω οφθαλμικών κινήσεων) είναι μια πρωτοποριακή ψυχοθεραπευτική μέθοδος επεξεργασίας στρεσσογόνων ή τραυματικών εμπειριών. Εμπνεύστριά του είναι η Francine Shapiro, ανώτερη επιστημονική ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ψυχικής Έρευνας στο Πάλο Άλτο, στην Καλιφόρνια, η οποία έχει βραβευθεί από την APA για την προσφορά της στη θεραπεία των μετατραυματικών διαταραχών. Οι απαρχές της μεθόδου  καθώς και οι πρώτες έρευνες ανάγονται στο 1987, ενώ τη σημερινή του μορφή το πρωτόκολλο των οκτώ βημάτων του EMDR  την ανέκτησε το 1991.

Ξεκινώντας από μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση, η Shapiro εντάσσει στη μέθοδό της στοιχεία γνωσιακής-συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας: την έκθεση στην ανάμνηση, τη νοερή αντιμετώπιση μελλοντικών καταστάσεων, την αξιολόγηση, τις γενικευμένες πεποιθήσεις κ.ά.. Το ΕΜDR βασίζεται όμως κατά μεγάλο μέρος στον ελεύθερο συνειρμό – και με αυτή την έννοια αξιοποιεί μια ψυχαναλυτική πρακτική (βλ. Grand, 1999. Wachtel, 2003). Εξάλλου, οι θεραπευτικές παρεμβάσεις θυμίζουν συχνά την πρακτική της θεραπευτικής ύπνωσης (κατά τον Μ. Erickson) και, κατά συνέπεια, της συστημικής προσέγγισης του κονστρουκτιβισμού και της αφηγηματικής θεραπείας.

Aποτελεσματικότητα

Η αποτελεσματικότητα του EMDR είναι αναγνωρισμένη από την American Psychiatry Association (2004),  το Department of Veterans Affairs και το Department of Defense στις ΗΠΑ (Clinical Practice Guidelines, 2004), την International Society for Traumatic Stress Studies (ISTSS) (Chemtob et al, 2000). Η EMDR θεωρείται ενδεδειγμένη μέθοδος θεραπείας μετατραυματικών διαταραχών από πολλούς διεθνείς οργανισμούς υγείας και κρατικούς φορείς, όπως η NICE (National Institute of Clinical Excellence), το Βρετανικό Υπουργείο Υγείας, το Εθνικό Συμβούλιο Ψυχικής Υγείας του Ισραήλ (2002), η Εθνική Επιτροπή Ψυχικής Υγείας της Ολλανδίας (2003), το Γαλλικό Ινστιτούτο Ιατρικής Έρευνας (2004), το Βρετανικό Ινστιτούτο Κλινικών Διακρίσεων (2005), η Επιτροπή Ιατρικού Προγραμματισμού της Σουηδίας(2003), κ.α. Πρόσφατα η ΠΟΥ  (WHO, 2013) αναγνώρισε πως η  EMDR   και η CBT (γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία) είναι οι μόνες ψυχοθεραπείες που ενδείκνυνται για παιδιά, εφήβους και ενήλικες που υποφέρουν από μετατραυματικές διαταραχές.  Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των  ανθρώπων που έχουν βοηθηθεί από συνεδρίες EMDR (υπολογίζεται γύρω στα 2,7 εκατομμύρια ως σήμερα), ενώ δεν νοείται πλέον μαζική καταστροφή (πόλεμος, φυσική καταστροφή, τρομοκρατική επίθεση κ.ο.κ) όπου να μην συμμετέχουν εκπαιδευμένοι θεραπευτές EMDR ή τα μη κερδοσκοπικά Προγραμματα Ανθρωπιστικής Βοήθειας EMDR (Humanitarian Assistance Programs – EMDR-HAP).

 

Πάνω από  130 επιστημονικές έρευνες με αντίστοιχες δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά έχουν διεξαχθεί ως σήμερα με στόχο τη διερεύνηση της αποτελεσματικότητας της μεθόδου EMDR, του μηχανισμού δράσης και των επιμέρους στοιχείων της (όπως η σημασία των οφθαλμικών κινήσεων).

Οι περισσότερες έρευνες συνηγορούν υπέρ της αποτελεσματικότητας της μεθόδου, τόσο ως προς την υποχώρηση των συμπτωμάτων (μετατραυματικά συμπτώματα, κατάθλιψη, φοβία), όσο και ως προς την ταχύτητα δράσης της. Τρεις έρευνες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι μετά από 3-7 συνεδρίες τα συμπτώματα της μετατραυματικης διαταραχής υποχωρούν στο 77-90% των περιπτώσεων. (Lee, C. & Gavriel, H., Drummond, P., Richards, J. & Greenwald, R. , 2002. Marcus, S. , Marquis, P. & Sakai, C., 1997. Rothbaum, B.O.,1997). Αλλες  έρευνες σε ασθενείς με μετατραυματικές διαταραχες βρήκαν στατιστικά σημαντικές υποχωρήσεις σε μια πλειάδα συμπτωμάτων μετά από 2-3 συνεδρίας επεξεργασίας με την EMDR. ⁽Ironson, G.I., Freund, B., Strauss, J.L., & Williams, J. , 2002. Scheck, M.M., Schaeffer, J..A. & Gillette, C.S. 1998, Wilson, S.A., Becker, L.A., & Tinker, R.H. 1995).  Η υποχώρηση των συμπτωμάτων παραμένει σταθερή και κατά τον επανέλεγχο μετά απο 3-15 μήνες.

Το ότι οι θεραπείες EMDR και CBT  είναι ισοδύναμες στην αντιμετώπιση του  PTSD επιωεβαιώθηκε σε δυο μετα-αναλύσεις (Davidson, P. R., & Parker, K. C. H., 2001 και Van Etten, M.L. & Taylor, S. ,1998), εκ των οποίων η δεύτερη κατέληξε στο ότι η  EMDR είναι περισσότερο αποτελεσματική από την CBT αφού απαιτεί μικρότερο αριθμό συνεδριών για να πετύχει εφάμιλλα αποτελέσματα, ενώ η CBT προβλέπει αρκετές επιπλέον ώρες ασκήσεων για το σπίτι.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν έρευνες  που στηρίζονται σε νευροφυσιολογικά ευρήματα: Οι Levin, Lazrove & van der Kolk (1999) χρησιμοποιησαν στην έρευνά τους τομογραφίες μονοφωτονικής εκπομπής εγκεφάλου (SPECT) πριν και μετά τη θεραπεία. Μετά από τρεις συνεδρίες EMDR (όπου τα συμπτώματα PTSD και της κατάθλιψης μειώθηκαν) υποχώρησε και ο δείκτης υπερεγρήγορσης (hypervigilance index), γεγονός το οποίο σημαίνει πως οι ασθενείς έχαναν λιγότερο χρόνο, αναζητώντας πιθανούς κινδύνους γύρω τους. Παρουσιάστηκε σε αρκετούς από τους ασθενείς, μεγαλύτερη νευροφυσιολογικη δραστηριότητα στις περιοχές της πρόσθιας έλικος του προσαγωγίου, του αριστερού πρόσθιου φλοιού και της περιοχής του Broca (το κέντρο της γλωσσικής επεξεργασίας) μετά από τρεις συνεδρίες. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η θεραπεία του PTSD οφείλεται στη βελτίωση της ικανότητας του οργανισμού να διαχωρίζει τους πραγματικούς από τους φανταστικούς κινδύνους.

Σε παρόμοια αποτελέσματα κατέληξαν οι έρευνες των Oh και Choi (2004) και οι Lansing, Amen, Hanks και Rudy (2005).

Αν και, αρχικά, το EMDR  σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε κυρίως σε περιπτώσεις μετατραυματικών διαταραχών, τα τελευταία χρόνια η εφαρμογή του έχει διευρυνθεί στην επεξεργασία οποιωνδήποτε στρεσσογόνων αναμνήσεων, καθώς και σε μια πλειάδα άλλων περιπτώσεων, όπως διαταραχές άγχους και φοβίες (De Jongh et al (1998, 1999, 2002, Fernandez & Farreta, 2007, Feske & Goldstein, 1997,2000), κατάθλιψη (Bae, Kim & Park, 2008; Broad & Wheeler, 2006; Gomez, 2008; Grey, 2011; Hogan, 2001; Hoffmann, 2011), χρόνιο πόνο, σωματόμορφες διαταραχές και ψυχοσωματικές ασθένειες (Grant 1999, Konuk, 2011 Wilensky, 2006 Tinker & Wilson, 2006) εξαρτήσεις (Amundsen & Karstad 2006, Hase, 2011, Abel & O’Brien, 2010), ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές (Böhm & Voderholzer, 2010), διαταραχές προσωπικότητας (Fensterheim 1996, Manfield & Shapiro 2003, Mosquera & Gonzalez, 2011),  πρόσφατα ακόμα και σε ψυχώσεις (van den Berg, 2011).

Τέλος, μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία σε θέματα βελτίωσης επιδόσεων αθλητών, μαθητών ή άγχος επιτυχίας σε ηθοποιούς, καλλιτέχνες, μάνατζερ (performance anxiety) (Barker,  & Barker, 2007; Crabbe, 1996; Foster & Lendl, 1995, 1996; Graham, 2004; Maxfield & Melnyk, 2000; Silverman, 2011.

H μέθοδος EMDR διεξάγεται σε ατομικές ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες και εφαρμόζεται  όχι μόνο σε ενήλικες, αλλά και σε εφήβους και παιδιά.[3]

Η εφαρμογή του EMDR

Το ΕΜDR μπορεί να προσαρμοστεί σε όλα τα θεραπευτικά πλαίσια και τις θεωρητικές κατευθύνσεις και να ενταχθεί σε μακροχρόνιες θεραπείες ή να αποτελέσει, κατά περίσταση, από μόνο του, μια βραχεία θεραπευτική προσέγγιση. Το θεραπευτικό πρωτόκολλο του ΕΜDR αποτελείται από οκτώ βήματα που ακολουθούνται με τη σειρά σε κάθε περίπτωση. Όπως και στις περισσότερες μεθόδους επεξεργασίας τραυματικών εμπειριών, και στην εφαρμογή του ΕΜDR διακρίνουμε τρεις κυρίως φάσεις: τη φάση της σταθεροποίησης, τη φάση της επεξεργασίας και τη φάση της προσαρμογής ή ενσωμάτωσης.

Μετά τη λήψη ιστορικού και την εγκαθίδρυση μιας θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης, αφιερώνεται αρκετός χρόνος, ώστε η θεραπευόμενη να νιώσει ασφαλής και αποδεκτή στο «εδώ και τώρα» και να επανασυνδεθεί με τα «θετικά στοιχεία» (πηγές) της. Αυτή είναι η «φάση της σταθεροποίησης».

Κατά τη «φάση της επεξεργασίας» των τραυματικών εμπειριών ή των δυσλειτουργικών σκέψεων, η θεραπευόμενη καλείται να επικεντρωθεί στις εσωτερικές της εικόνες, στις σκέψεις ή στις σωματικές αισθήσεις που συνδέονται με το τραύμα, ενώ, παράλληλα, εστιάζει την προσοχή της σε μια σειρά ρυθμικών και διεστιακών (αμφίπλευρων) αισθητηριακών ερεθισμάτων. Αυτά μπορεί να είναι οπτικά (κατευθυνόμενες οφθαλμικές κινήσεις), απτικά (ρυθμικό αμφίπλευρο άγγιγμα) ή ακουστικά. Για το οπτικό ερέθισμα ο θεραπευτής κινεί το χέρι του οριζόντια, από τα αριστερό προς το δεξιό άκρο του οπτικού πεδίου του θεραπευόμενου και πάλι πίσω, σε απόσταση περίπου 25-35 εκ. από το πρόσωπό του. Τα διεστιακά ερεθίσματα συμβάλλουν στη διανοητική, νευροφυσιολογική, συναισθηματική και σωματική αφομοίωση της τραυματικής εμπειρίας. Κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας, η θεραπευόμενη αφήνεται ελεύθερη στους συνειρμούς της, οι οποίοι μπορεί να είναι αναμνήσεις, εικόνες, σκέψεις ή σωματικές αισθήσεις. Κατ’ αυτό τον τρόπο μπορεί να ανακαλύψει, κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας, ότι η εμπειρία της ήταν τραυματική, γιατί έφερε στην επιφάνεια ένα άλλο, ενδεχομένως πρώιμο τραύμα το οποίο είχε «ξεχάσει». Σε τακτά διαστήματα, η θεραπεύτρια διακόπτει την εσωτερική διεργασία, ώστε, αφενός, να αποφύγει μια παλινδρόμηση ή αποσυνδετική αντίδραση και, αφετέρου, να έχει τη δυνατότητα να παρέμβει, εφόσον το κρίνει απαραίτητο. Αυτή είναι μια άλλη καινοτομία του ΕΜDR που συμβάλλει καθοριστικά στην αποτελεσματικότητά του: ο συνδυασμός ενός αυστηρά δομημένου –και γι’ αυτό προβλέψιμου– πλαισίου (το πρωτόκολλο των οκτώ βημάτων) με τον ελάχιστα κατευθυνόμενο, ελεύθερο συνειρμό που αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας με το αμφίπλευρο ερέθισμα.

Επιπλέον, ένα βασικό στοιχείο του ΕΜDR έγκειται στην αλλεπάλληλη διαδοχή τού «τότε» (της τραυματικής εμπειρίας) και τού «τώρα» (της ασφάλειας στη θεραπευτική σχέση και του θεραπευτικού διαλόγου), τού «μέσα» (της εσωτερικής διεργασίας) και τού «έξω» (του διεστιακού ερεθίσματος). Αρκετές φορές χρησιμοποιούμε την παρομοίωση ενός φιλμ, το οποίο η θεραπευόμενη παρακολουθεί, ή ενός τρένου, από το παράθυρο του οποίου βλέπει το τοπίο να περνάει, ώστε να διευκολύνουμε την αποστασιοποίησή της.

Στόχος της «φάσης της προσαρμογής ή ενσωμάτωσης» είναι, αφενός, η επανεκτίμηση της επεξεργασίας, αφετέρου δε η αφομοίωση της τραυματικής εμπειρίας και η ανασκόπηση της θεραπείας.

Η νοηματοδότηση του συμβάντος, η απάντηση στο «γιατί εγώ» και στο «γιατί τώρα», αποτελεί τις περισσότερες φορές επιτακτική ανάγκη. Η αναζήτηση νοήματος βοηθάει τη θεραπευόμενη να εντάξει το αρνητικό βίωμα στην προσωπική της ιστορία, να την αποδεχθεί και να ανακτήσει την εμπιστοσύνη της στον εαυτό της και την αισιοδοξία της για τη ζωή.

2. Η χρήση των νοερών εικόνων κατά τις δυο πρώτες φάσεις της τραυματοθεραπείας

2.1. Σταθεροποίηση

Διερεύνηση και ενίσχυση κινήτρου με βάση νοερές εικόνες

Στη φάση της σταθεροποίησης, εκτός από την εγκαθίδρυση της θεραπευτικής σχέσης και τη λήψη ιστορικού, κεντρικό ρόλο κατέχει η διερεύνηση και η ενίσχυση κινήτρου για ψυχοθεραπεία. Δεν είναι αρκετό να περιοριστούμε σε γενικότητες όπως «θέλω να γίνω καλύτερα» ή «να σταματήσουν οι κρίσεις πανικού», αλλά θα χρειαστεί να επιμείνουμε: όσο πιο συγκεκριμένος γίνει ο θεραπευόμενος ως προς το τι θέλει να επιτύχει με τη βοήθεια της ψυχοθεραπείας, τόσο περισσότερο θα έχει «δεσμευτεί» για την επίτευξη των στόχων του, ενώ θα έχει αντιληφθεί ότι η δική του συμμετοχή είναι καθοριστική για την έκβαση της θεραπείας. Για το σκοπό αυτό χρήσιμο είναι να τον καλέσουμε να κατασκευάσει νοερά μια εικόνα του εαυτού του, όπως θα ήθελε να είναι μετά το πέρας της θεραπείας. «Αν έβλεπες τον εαυτό σου σε μια μελλοντική ταινία, ποιά σκηνή θεωρείς ότι θα μετέδιδε στο θεατή  το πώς έχει αλλάξει η ζωή σου σε αντιδιαστολή με το τώρα; Περίγραψέ μου τι βλέπει ο θεατής σε αυτή τη σκηνή». Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε επιπρόσθετα και ένα σενάριο «μη αλλαγής»: «Αν υποθέσουμε ότι όλα θα συνεχίσουν ως έχουν στη ζωή σου, πώς φαντάζεσαι τον εαυτό σου σε 10 χρόνια; Περίγραψέ μου μια σκηνή από τη ζωή σου σαν να ήταν σκηνή από μια ταινία, η οποία θα μετέδιδε στο θεατή το πώς νιώθεις στο αρνητικό αυτό σενάριο»[4].

Αφού έχει ενισχυθεί το κίνητρο για ψυχοθεραπεία, μπορούμε να το συνδέσουμε με τις υποθέσεις που έχουμε κάνει βάσει του ιστορικού (το πώς υποθέτουμε ότι συνδέονται πιθανά τραυματικά βιώματα με τα προβλήματα στο παρόν) και να προχωρήσουμε στη σύναψη του θεραπευτικού συμβολαίου.         

Η χρήση των νοερών εικόνων και των καθοδηγούμενων οραματισμών κατά τη φάση της σταθεροποίησης

Ας υποθέσουμε ότι μεταξύ θεραπευευόμενου και θεραπευτή έχει ήδη εγκαθιδρυθεί μια θεραπευτική σχέση που διέπεται κατ αρχήν από εμπιστοσύνη, σχέση η οποία αποτελεί το θεμέλιο της θεραπείας. Ας υποθέσουμε επίσης ότι, μετά από την ανάλογη ψυχοεκπαίδευση, ο θεραπευόμενος έχει κατανοήσει το πώς πιθανότατα συνδέονται τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στο παρόν με τραυματικά βιώματα του παρελθόντος, και έχει υψηλό κίνητρο να επεξεργαστεί τις τραυματικές του αναμνήσεις και συναισθήματα, προκειμένου να θεραπευτεί.  Αυτή είναι μια καλή αρχή, αλλά, μόνον η αρχή! Όπως ο αγύμναστος πελάτης στο γυμναστήριο δε θα ξεκινήσει με τις δυσκολότερες ασκήσεις, αλλά θα προετοιμαστεί  από το γυμναστή του σιγά σιγά και προοδευτικά, προκειμένου να μην τραυματίσει τους μυες του ή αποτύχει και απογοητευτεί, έτσι και ο θεραπευτής θα πρέπει να προετοιμάσει κατάλληλα το θεραπευόμενο, ώστε να είναι σε θέση να αντέξει το συναισθηματικό φορτίο των τραυματικών αναμνήσεων. Θα τον ενδυναμώσει διδάσκοντάς του τεχνικές και στρατηγικές αντιμετώπισης δυσλειτουργικών συναισθημάτων, τα οποία ενδεχομένως του δυσκολεύουν την καθημερινότητα (όπως κρίσεις θυμού ή πανικού, βίαιες αντιδράσεις κ.α.), καθώς και τεχνικές αποστασιοποίησης από αρνητικές αναμνήσεις, έτσι ώστε να είναι σε θέση να «αποσυνδέεται» εκούσια πλέον -και όχι ακούσια- από αυτές. Στόχος είναι να μπορεί να επιλέγει πότε θέλει να θυμηθεί και να αισθανθεί, και πότε όχι, κι επίσης σε ποιό βαθμό θέλει και αντέχει να αφεθεί σε έντονα συναισθήματα.

Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται μια σειρά από νοερές εικόνες και καθοδηγούμενοι οραματισμοί, όπως ο «ασφαλής τόπος», το «θησαυροφυλάκιο», η «ακτίνα από φως»,  το «δέντρο» και πολλοί άλλοι.

Ο «ασφαλής τόπος» είναι μια από τους πρώτους οραματισμούς που εφαρμόζει ο θεραπευτής, και έχει ταυτόχρονα σταθεροποιητικό αλλά και διαγνωστικό ρόλο: Ο θεραπευόμενος καλείται να θυμηθεί  ή να κατασκευάσει με τη φαντασία του ένα μέρος όπου νιώθει απόλυτη ασφάλεια, ηρεμία και θαλπωρή[5]. Αυτή η εικόνα συνδυάζεται με το διεστιακό ερέθισμα του EMDR  και αποτελεί ένα είδος «νοερού καταφυγίου» για το θεραπευόμενο  σε στιγμές δύσκολες, είτε εκτός είτε εντός της θεραπείας. Συχνά θεραπευόμενοι με βαρύ πρώιμο τραυματικό ιστορικό αδυνατούν να κατασκευάσουν νοερά έναν «ασφαλή τόπο», γιατί δεν έχουν βιώσει ποτέ ασφάλεια στη ζωή τους.

Άλλος οραματισμός που χρησιμοποιούμε με στόχο την αποστασιοποίηση είναι το «θησαυροφυλάκιο»[6]: Καλούμε το θεραπευόμενο να κατασκευάσει νοερά ένα θησαυροφυλάκιο ή κουτί, στο οποίο να μπορεί να «κρύψει» τις αρνητικές αναμνήσεις και τα συναισθήματα που τον κατακλύζουν, μέχρι να νιώσει έτοιμος να τα αντιμετωπισει με τη βοήθεια της θεραπείας.

Στην άσκηση της «ακτίνας από φως»[7], ο θεραπευόμενος καθοδηγείται από το θεραπευτή να οραματιστεί πως μια ακτίνα από φως εισρέει από την κορυφή του κεφαλιού του μέσα στο σώμα του και το γεμίζει με φως. Πρόκειται για μια άσκηση χαλάρωσης που  εφαρμόζουμε κατά προτίμηση στο τέλος της συνεδρίας.

Η «άσκηση του δέντρου» είναι ένας καθοδηγούμενος οραματισμός ενδυνάμωσης: ο θεραπευόμενος οραματίζεται ένα δέντρο, και φαντάζεται πως, όπως το δέντρο αντλεί την τροφή του από τον ήλιο μέσα από τα φύλλα του και από τη γη μέσα από τις ρίζες του, έτσι  και ο ίδιος μπορεί να βρει όποια τροφή χρειάζεται (συναισθηματική, πνευματική…) στο περιβάλλον του, αρκει να αξιοποιήσει τις δυνάμεις του και αυτά που του προσφέρονται.

Τους οραματισμούς αυτούς τους εισάγουμε μέσα στις συνεδρίες και τους χρησιμοποιουμε όποτε χρειαστεί, αλλά επιπρόσθετα καλούμε το θεραπευόμενο να τις εφαρμόζει και μόνος του, ώστε να έχει πιο θετικά αποτελέσματα.          

Ενίσχυση και εγκαθίδρυση πηγών με τη μέθοδο RDI (Resource Development and Installation)  του A.Leeds

Ειδικά για την ενδυνάμωση του θεραπευόμενου και την ενίσχυση δεξιοτήτων ο  Andrew Leeds (1997, 2006), καθηγητής ψυχολογίας και EMDR-Trainer στην Αμερική, προτείνει την τεχνική RDI (Resource Development and Installation) ως μέθοδος σταθεροποίησης για σύνθετες μετατραυματικές διαταραχές, βασισμένη στο EMDR και σε άλλες συγγενείς  στρατηγικές  (Foster et al., 1995; Greenwald, 1993a, 1993b; Lendl, 1997; Martinez, 1991; Wildwind, 1992). Η τεχνική RDI έχει, εκτός των άλλων, τις ρίζες της στις τεχνικές ενδυνάμωσης του Εγώ της θεραπευτικής ύπνωσης του Μilton Erickson. Πρόκειται για ένα εργαλείο σταθεροποίησης για την «εργαλειοθήκη» του θεραπευόμενου, όπως και ο «ασφαλής τόπος». Στοχεύει στην εύρεση και ενεργοποίηση  θετικών πηγών  (resources)  του θεραπευόμενου, ώστε να επανασυνδεθεί με την υγιή πλευρά του εαυτού του, να  είναι σε θέση να αντιμετωπίσει στρεσσογόνες καταστάσεις και να ελέγξει τυχόν αρνητικά συναισθήματα, όπως εκρήξεις φόβου ή θυμού. Ειδικότερα, με τη βοήθεια του θεραπευτή, ο θεραπευόμενος αναζητά τις εξατομικευμένες εκείνες εσωτερικές πηγές που  είναι αναγκαίες για την επίλυση ενός θέματος. Οι αυτές πηγές έχουν τη μορφή νοερών εικόνων, οι οποίες «επενδύονται» με επιπρόσθετα αισθητηριακά  στοιχεία (ήχοι, μυρωδιές, αισθήσεις στο σώμα), καθώς και θετικά συναισθήματα και φράσεις.

Διαδικασία:

Ο θεραπευόμενος καλείται να αναζητήσει αναμνήσεις  και εικόνες που συνδέονται με θετικές συναισθηματικές καταστάσεις  και  λειτουργική συμπεριφορά. Σύντομα «σετ» από διεστιακά ερεθίσματα εδραιώνουν μια θετική συναισθηματική κατάσταση και ενισχύουν συνειρμούς  που παραπέμπουν σε θετικές αντιδράσεις και συμπεριφορές. Τα διεστιακά ερεθίσματα – τα ίδια που χρησιμοποιούμε και στην επεξεργασία με τη μέθοδο EMDR, με τη διαφορά ότι εδώ ο αριθμός τους δεν υπερβαίνει τα 12 – επαυξάνουν τη ζωντάνια της αισθητηριακής μνήμης και συνεισφέρουν στην εδραίωσή της.

Πρωτόκολλο: Tα 7 βήματα του RDI

1. Εύρεση στόχου:

Αρχικά εντοπίζουμε το στόχο, δηλαδή μια πρόσφατη, δυσάρεστη εμπειρία όπου ο θεραπευόμενος ένιωσε ανεπαρκής: «Μίλησέ μου για μια πρόσφατη εμπειρία (στόχος) όπου θα ήθελες να σκέφτεσαι, να νιώθεις ή να συμπεριφέρεσαι διαφορετικά απ ό,τι συνέβη στην πραγματικότητα. Όταν φέρνεις στο νου σου ___________ (την εμπειρία-στόχο), ποια είναι η χειρότερη στιγμή της για σένα τώρα; Πώς θα προτιμουσες να είχες συμπεριφερθεί σε αυτήν την περίπτωση; Τι θα ήθελες να πιστεύεις για τον εαυτό σου σε αυτή την περίπτωση; Πώς θα ήθελες να νιώθεις σε αυτή την περίπτωση;»

2. Αναζήτηση θετικής νοερής εικόνας:

Στη συνέχεια καλούμε το θεραπευόμενο να επιλέξει μια αντίστοιχη θετική εμπειρία  (μια εμπειρία επιτυχίας) από το παρελθόν, κατά την οποία επέδειξε ακριβώς εκείνες τις ικανότητες ή δεξιότητες που θα χρειαζόταν, ώστε να μπορούσε να είχε ανταπεξέλθει και  στην πρόσφατη εμπειρία (εμπειρίες επιτυχίας): «Θυμίσου μια φορά όπου συμπεριφέρθηκες με τον τρόπο που θα ήθελες…» Εαν δε μπορεί να θυμηθεί κάποια  σχετική εμπειρία, τότε αναζητούμε πρόσωπα-πρότυπα:  «Φέρε στο νου σου πρόσωπα που θα είχαν την επιθυμητή συμπεριφορά . . .» (π.χ. κάποιος συγγενής, δάσκαλος, φίλος, ή ακόμα και  δημόσια πρόσωπα, όπως ηθοποιοί, ήρωες από τον κινηματογράφο κ.α.). Μιά άλλη εναλλακτική είναι να αναζητήσουμε υποστηρικτικά πρόσωπα: «Αναλογίσου ποιός θα ήθελες να σε έχει βοηθήσει στην περίπτωση αυτή». Το υποστηρικτικό πρόσωπο μπορεί  και σε αυτή την περίπτωση να είναι ένας δάσκαλος, φίλος ή μια γονεϊκή φιγούρα, ένα πρόσωπο  ή ακόμα και ζώο από το οποίο ο θεραπευόμενος έχει λάβει παρηγοριά, κουράγιο, φροντίδα, τρυφερότητα ή προστασία στο παρελθόν. Τέλος, μπορούμε να ανατρέξουμε σε πηγές-σύμβολα: «Οραματίσου μια εικόνα (ή σύμβολο) που θα μπορούσε να σε έχει βοηθήσει στην περίπτωση αυτή». Τα σύμβολα αυτά μπορεί να είναι αντικείμενα από τη φύση: η εικόνα της θάλασσας, ενός βράχου ή  δέντρου. Μπορεί να είναι μυθικά (μια καλή νεράιδα), θρησκευτικά (η Παναγία) ή πνευματικά σύμβολα αλλά ακόμα και  ένας αγαπημένος πίνακας ζωγραφικής, ένα τραγούδι κ.α.

3. Διερεύνηση καταλληλότητας της πηγής:

Αφού εντοπίσουμε την πηγή, ενισχύουμε την νοερή εικόνα με καθοδηγητικές ερωτήσεις, δίνοντας έμφαση σε όσο το δυνατό περισσότερες πτυχές της: «Όταν εστιάζεις σε ________ (την εμπειρία, το πρόσωπο, σύμβολο, κ.α.), τι βλέπεις; Τι ακούς; Τι αντιλαμβάνεσαι με την όσφρηση; Τι νιώθεις στο σώμα σου; Τι συναισθήματα έχεις καθώς εστιάζεις σε αυτή τη νοερή εικόνα; Πού νιώθεις αυτά τα συναισθήματα στο σώμα σου;»

Στη συνέχεια ελέγχουμε την καταλληλότητα και τη χρησιμότητας της πηγής σε σχέση με την πρόσφατη, αρνητική εμπειρία: «Καθώς εστιάζεις στην αρνητική εικόνα, η οποία αντιπροσωπεύει τη χειρότερη στιγμή της πρόσφατης εμπειρίας-στόχου, κατά πόσο αισθάνεσαι βοηθητική τη θετική νοερή εικόνα (πηγή) (επαναλαμβάνουμε τις περιγραφές της εικόνας-πηγής και των συναισθημάτων) τώρα;» Αυτή η ερώτηση  μας βοηθά να επιβεβαιώσουμε ότι οι πηγές δε συνδέονται με αρνητικούς συνειρμούς.

4. Εδραίωση της πηγής:

Εδραιώνουμε τη θετική νοερή εικόνα γνωστικά και συναισθηματικά λέγοντας:

α) Όταν πρόκειται για μια προσωπική εμπειρία επιτυχίας:

«Καθώς εστιάζεις σε αυτή την επιτυχημένη εμπειρία, ποιά είναι η πιο θετική φράση που μπορείς να πεις για τον εαυτό σου τώρα;»

β) Όταν πρόκειται για πρόσωπα-πρότυπα:

«Φαντάσου πως γίνεσαι ένα με τον ______, πως μπορείς να δεις μεσα από τα μάτια του. Νιώσε πώς είναι να δρας, να αισθάνεσαι και να σκέφτεσαι όπως εκείνος…»

γ) Υποστηρικτικά πρόσωπα

«Φαντάσου τον________ να στέκεται δίπλα σου και να σου προσφέρει ό,τι χρειάζεσαι.

 Φαντάσου ότι ξέρει ακριβώς τι έχεις ανάγκη ν’ ακούσεις. Φαντάσου ότι σε αγγίζει ακριβώς με τον τρόπο που χρειάζεσαι…»

δ) Συμβολικές πηγές

«Φαντάσου ότι κρατάς στα χέρια σου…..» Ή: «Φαντάσου ότι γύρω σου υπάρχει…».

Εδραιώνουμε τη θετική νοερή εικόνα προσθέτοντας μια  σύντομη σειρά από διεστιακά ερεθίσματα (6-12 κινήσεις). «Τώρα, όταν συνεχίζεις να εστιάζεις σε  _________ (εικόνες, ήχους, αισθήσεις, συναισθήματα), παρακολούθησε την κίνηση του χεριού μου…Τι νιώθεις/παρατηρείς τώρα;». Μπορούμε, αν θέλουμε, να προσθέσουμε άλλο ένα ή δυο σετ διεστιακών ερεθισμάτων, επαυξάνοντας τα θετικά συναισθήματα.

5. Εύρεση και εδραίωση περαιτέρω πηγών (προαιρετικά):

Εαν ο θεραπευόμενος δυσκολεύεται να οραματιστεί πως τα καταφέρνει ικανοποιητικά στη μελλοντική αντιμετώπιση της κατάστασης-στόχου, τότε επαναλαμβάνουμε τα βήματα 2-4, αναζητώντας επιπρόσθετες θετικές νοερές εικόνες και εδραιώνοντάς τις, ωσότου ο θεραπευόμενος να είναι σε θέση να αναπαραστήσει νοερά τις  ζητούμενες ικανότητες, όταν αντιμετωπίζει την κατάσταση-στόχο.

6. Μελλοντική (νοερή) αντιμετώπιση:

Ο θεραπευόμενος θα πρέπει να είναι σε θέση να αξιοποιήσει τις θετικές αναμνήσεις ή νοερές εικόνες, ανακαλώντας τις με τη φαντασία του, όταν έρχεται αντιμέτωπος με τη συγκεκριμένη κατάσταση – στόχο στο μέλλον. Για να τον προετοιμάσουμε, τον καθοδηγούμε νοερά να οραματιστεί πως βρίσκεται αντιμέτωπος με την κατάσταση-στόχο στο μέλλον: «Σκέψου ότι  ________ (είσαι σε θέση να δράσεις, να σκεφτείς ή να νιώσεις με τον τρόπο που θέλεις) στο μέλλον, όταν βρεθείς _________(στην κατάσταση-στόχο)». Προσθέτουμε ένα ακόμη  σύντομο σετ διεστιακών ερεθισμάτων.

7. Ζωντανή αντιμετώπιση:

Επαληθεύουμε τη σταθερότητα των εδραιωμένων πηγών, παροτρύνοντας το θεραπευόμενο να αντιμετωπίσει στην πραγματικότητα την κατάσταση-στόχο και να μας περιγράψει πώς τα πήγε.

Kλινικό περιστατικό

Η Κασσάνδρα  είναι μια  κοπέλα 29 ετών που έχει δυσκολία στην οριοθέτηση και τη διεκδίκηση. Έρχεται στη συνεδρία αναστατωμένη από μια  άδικη επίθεση του διευθυντή της, ο οποίος συνηθίζει να τις βάζει τις φωνές και να βρίζει αόριστα, όταν είναι εκνευρισμένος.

Θεραπευόμενη: Όταν φέρνεις στο νου σου αυτό που έγινε σήμερα,, ποια είναι η χειρότερη στιγμή της  ανάμνησης για σένα τώρα;

Κασσάνδρα: Η στιγμή που ο διευθυντής μου στέκεται μπροστά στο γραφείο μου και φωνάζει έξαλλος (ενώ είμαι μόνο εγώ μέσα στο δωμάτιο): «Είστε όλοι άχρηστοι εδώ μέσα, χαζεύετε όλη τη μέρα! Μόνος μου θα τα κατάφερνα πολύ καλύτερα! (ακολουθούν  αόριστες βρισιές)». Εγώ τον ακούω σιωπηλή, ενώ μέσα μου βράζω, και σκύβω το κεφάλι, ενώ ξέρω ότι έχει άδικο!

Θ: Πώς θα προτιμουσες να είχες συμπεριφερθεί: Τι θα ήθελες να πιστεύεις για τον εαυτό σου σε αυτή την περίπτωση; Πώς θα ήθελες να νιώθεις σε αυτή την περίπτωση;

Κ: Θα ήθελα να μπορούσα να τον αντιμετωπίσω, να του θυμίσω ότι έκανα ό,τι μπορούσα, αλλά δεν είναι δικό μου λάθος αν μου δίνει τα στοιχεία την τελευταία στιγμή. Θα ήθελα να νιώθω σίγουρη για τον εαυτό μου και η φωνή μου να βγαίνει ήρεμη και σταθερή. 

Θ:Θυμάσαι πότε στη ζωή σου αντιμετώπισες με ψυχραιμία, σταθερότητα και αυτοπεποίθηση κάποιον που σου επετέθηκε;

Κ: Χμ…δύσκολο…συνήθως σε αυτές τις περιπτώσεις τα χάνω και οργίζομαι εκ των υστέρων! Παθαίνω μια σύγχιση και δεν ξέρω αν έχω δίκιο ή άδικο…

Θ: Πάρε το χρόνο που χρειάζεσαι…είμαι βέβαιη πως θα υπάρχει τουλάχιστο μια  εξαίρεση στη ζωή σου…μια φορά που τα κατάφερες!

Κ: …Θυμάμαι μια φορά, πρέπει να ήμουν φοιτήτρια γύρω στα 20, που είχα γυρίσει στο σπίτι μου για τις διακοπές των Χριστουγέννων. Είχα ξενυχτήσει και το πρωί άργησα να ξυπνήσω. Την ώρα που έπινα τον καφέ μου στο δωμάτιό μου, εισέβαλλε ο πατέρας μου χωρίς να χτυπήσει την πόρτα, και μου επετέθηκε λέγοντάς μου με υψωμένη και απότομη φωνή ότι τεμπελιάζω, ενώ θα έπρεπε να ξυπνώ νωρίς και να διαβάζω. Ένιωσα θυμό, γιατί βρισκόμουν σε διακοπές, μετά από μήνες σκληρής μελέτης. Σηκώθηκα από τη θέση μου και του είπα «Κατ΄ αρχήν σε παρακαλώ όπως έχουμε πει να χτυπάς την πόρτα προτού μπεις. Γνωρίζεις ότι πηγαίνω πολύ καλά στις σπουδές μου και θα ήθελα να μου έχεις εμπιστοσύνη ότι ξέρω πότε πρέπει να διαβάσω και πότε έχω διακοπές!»         

Θ: Πολύ ωραία! Οραματίσου, όσο πιο ζωντανά μπορείς, αυτή τη σκηνή, σα να διαδραματίζεται τώρα. Τι βλέπεις; Τι ακούς;  Τι νιώθεις στο σώμα σου; Τι συναισθήματα έχεις καθώς εστιάζεις σε αυτή τη νοερή εικόνα; Πού νιώθεις αυτά τα συναισθήματα στο σώμα σου;

Κ: Με βλέπω όρθια απέναντι στον πατέρα μου, να τον κοιτάζω κατευθείαν στα μάτια. Ακούω τη φωνή μου, είναι ήρεμη και σταθερή. Νιώθω αναστάτωση, ταυτόχρονα όμως είμαι αποφασισμένη να τον αντιμετωπίσω.

Θ: Πώς νιώθεις στο σώμα σου;

Κ: Η πλάτη μου είναι ίσια, νιώθω ψηλή. Νιώθω τα πόδια μου να πατούν γερά στο έδαφος, να μην τρέμουν!   

Θ: Πολύ καλά. Φέρε πάλι για λίγο στο νου σου την εικόνα από το σημερινό περιστατικό με το διευθυντή σου….Ωραία. Τώρα φέρε πάλι στο νου σου τη θετική νοερή εικόνα της 20χρονής Κασσάνδρας, την ώρα που αντιμετωπίζει την επίθεση του πατέρα της.   Κατά πόσο αισθάνεσαι βοηθητική την εικόνα της 20χρονης Κασσάνδρας που κοιτάζει αποφασιστικά τον πατέρα της στα μάτια και του απευθύνει το λόγο με ήρεμη και σταθερή φωνή, ενώ  ορθώνει το ανάστημά της και νιώθει τα πόδια της να πατούν γερά στη γή;

Κ: Ναι, νιώθω ότι η  νοερή αυτή εικόνα με βοηθά πολύ.

Θ: Καθώς εστιάζεις σε αυτή την εικόνα, ποιά είναι η πιο θετική φράση που μπορείς να πεις για τον εαυτό σου τώρα;

Κ: «Είμαι σίγουρη για τον εαυτό μου!»

Θ: Ωραία! Τώρα, οραματίσου για άλλη μια φορά, όσο μπορείς πιο ζωντανά, την εικόνα αυτή. Νιώσε την αποφασιστικότητά σου, άκουσε την ήρεμη και σταθερή φωνή σου,… νιώσε το ανάστημά σου να ορθώνεται… και τα πόδια σου να πατούν γερά στο έδαφος… Σκέψου ταυτόχρονα τη φράση «Είμαι σίγουρη για τον εαυτό μου!» και, όταν είσαι έτοιμη, κάνε μου ένα νεύμα και παρακολούθησε την κίνηση του χεριού μου με τα μάτια σου… (ακολουθούν 10 διεστιακά ερεθίσματα). Τι νιώθεις/παρατηρείς τώρα;» 

Κ: Νιώθω δυνατή, ξέρω ότι έχω δίκιο!

Θ: Πολύ καλά.  Φαντάσου τώρα την επόμενη φορά που ο διευθυντής σου θα σου επιτεθεί. Οραματίσου τον να στέκεται μπροστά από το γραφείο σου και να  σου φωνάζει. Μετέφερε τη θετική αίσθηση από την  νοερή εικόνα της 20χρονης Κασσάνδρας στη μελλοντική αυτή εικόνα κι επανάλαβε νοερά τη φράση «Είμαι σίγουρη για τον εαυτό μου». Παρακολούθησε ταυτόχρονα την κίνηση του χεριού μου με τα μάτια σου (ακολουθούν 10 διεστιακά ερεθίσματα).  Μπορείς  να νιώσεις  ότι είσαι σε θέση να τον αντιμετωπίσεις με τον τρόπο που θέλεις;

Κ:… Στην αρχή ένιωσα άγχος, αλλά τώρα νιώθω καλύτερα. Ελπίζω η φωνή μου να μην τρέμει! Έχει σημασία να σηκωθώ από τη θέση μου, να τον κοιτάξω κατευθείαν στα μάτια…Χμ…δεν ξέρω αν θα τα καταφέρω!

Θ: Υπάρχει κάποιος, του οποίου η παρουσία θα σε έκανε να νιώθεις πιο σίγουρη; Κάποιος από τον οποίο έχεις λάβει υποστήριξη στο παρελθόν;

Κ: Η φίλη μου η Χριστίνα! Είναι το πρότυπό μου, είναι λίγο μεγαλύτερη και δε φοβάται ποτέ να πει τη γνώμη της. Πάντα με ενθαρρύνει να λέω τη δική μου!

Θ: Ωραία! Φαντάσου πως η Χριστίνα είναι παρούσα στη  μελλοντική σκηνή όπου καλείσαι να αντιμετωπίσεις το διευθυντή σου. Πού θα ήθελες ακριβώς να βρίσκεται;

Κ: Θα ήθελα να στέκεται από πίσω μου, να μη φαινεται. Μόνο εγώ ξέρω ότι είναι εκεί! με αγγίζει απαλά με το χέρι της στην πλάτη. Είναι σα να μου λέει: «Προχώρα! Μπορείς να το κάνεις!»

Θ: Τώρα οραματίσου πάλι όλη την εικόνα: το διευθυντή σου που σου φωνάζει, τον εαυτό σου και τη Χριστίνα να στέκεται από πίσω σου, αγγίζοντά σε απαλά στην πλάτη, λέγοντάς σου «Προχώρα! Μπορείς να το κάνεις!» και παρακολούθησε την κίνηση του χεριού μου (Προσθέτει 10 διεστιακά ερεθίσματα). Πώς νιώθεις τώρα;

Κ: Πολύ καλύτερα! Νιώθω πιο δυνατή!

Θ: Φέρε στο νου σου όλη την εικόνα πάλι: το διευθυντή να φωνάζει, εσένα όρθια με όλο σου το ανάστημα, τα πόδια σου να πατούν γερά στη γη… Τον κοιτάζεις κατάματα και του απευθύνεις το λόγο με φωνή ήρεμη κι αποφασιστική…Νιώθεις τη Χριστίνα πίσω σου να σε στηρίζει, αγγίζοντάς σου απαλά την πλάτη…Σκέφτεσαι  «Είμαι σίγουρη για τον εαυτό μου»…(ακολουθούν πάλι 10 διεστιακά ερεθίσματα). Πώς νιώθεις τώρα;

Κ: Καλά. Ανυπομονώ να το δοκιμάσω και στην πράξη! Σίγουρα θα έχω σύντομα την ευκαιρία να τον αντιμετωπίσω!   

2.2. Επεξεργασία

Οι νοερές εικόνες ως αφετηρία επεξεργασίας στρεσσογόνων αναμνήσεων με το ΕΜDR.

Στο κλασσικό πρωτόκολλο  των οκτώ  βημάτων του ΕΜDR[8] χρησιμοποιούμε μια νοερή εικόνα ως αφετηρία της επεξεργασίας της στρεσσογόνου ή τραυματικής ανάμνησης. Ο θεραπευόμενος καλείται να εστιάσει στη χειρότερη στιγμή του στρεσσογόνου επεισοδίου, όπως το ανακαλεί στη μνήμη του μέσα στη συνεδρία, και στη συνέχεια να περιγράψει την εικόνα που αντιπροσωπεύει τη χειρότερη στιγμή (π.χ. η στιγμή της πρόσκρουσης σε ένα τροχαίο  ατύχημα). Η εικόνα αυτή αποτελεί  ένα είδος «πύλης», η οποία ανοίγει  συνειρμικά τη δίοδο προς τα συναισθήματα, τις  αρνητικές σκέψεις, αλλά και τις  σωματικές αισθήσεις που συνδέονται με το επεισόδιο.  Με βάση αυτή την εικόνα, κατά τη φάση της αξιολόγησης (3ο βήμα),  ερωτάται ο θεραπευόμενος: «Όταν φέρνετε στο νου σας αυτή την εικόνα, τι αρνητικές σκέψεις κάνετε για τον εαυτό σας τώρα;». Στόχος είναι να βρεθεί μια αρνητική, παγιωμένη πεποίθηση, η οποία έχει συνδεθεί με την στρεσσογόνο ανάμνηση (Στο παράδειγμα του τροχαίου ατυχήματος μια τέτοια  αρνητική πεποίθηση  μπορεί να είναι:  «Εγώ φταίω» ή «Είμαι απρόσεκτος και επιπόλαιος»).  Κατόπιν, σε αντιδιαστολή με την αρνητική πεποίθηση, ζητάμε από το θεραπευόμενο να διατυπώσει μια θετική πεποίθηση-στόχο: «Τι θα θέλατε να πιστεύετε για τον εαυτό σας στο μέλλον, αντί για «…» (επαναλαμβάνουμε την αρνητική πεποίθηση, π.χ. «Εγώ φταίω»), όταν φέρνετε στο νου σας αυτή την εικόνα;» (π.χ. «Μπορώ να είμαι προσεκτικός στο μέλλον»).  Ακολουθεί η αξιολόγηση της θετικής πεποίθησης: «Σε μια κλίμακα από το 1 ως το 7, όπου το 1 σημαίνει «δεν ισχύει καθόλου» και το 7 «ισχύει πλήρως», πόσο αληθινή είναι για εσάς αυτή  η φράση τώρα, όταν φέρνετε στο νου σας την εικόνα;»

Στο σημείο αυτό συνήθως έχουν ήδη ενεργοποιηθεί συναισθήματα (εκτός αν υπάρχει αποσύνδεση/διάσχιση) και ο θεραπευόμενος καλείται να τα κατονομάσει («Τι συναισθήματα νιώθετε καθώς φέρνετε στο νου σας αυτή την εικόνα;») (π.χ. φόβο, άγχος, λύπη, θυμό…). Στη συνέχεια ο θεραπευόμενος αξιολογεί τη δυσφορία που του προκαλεί αυτή η εικόνα σε μια κλίμακα από το 0-10, όπου το 0 σημαίνει «καθόλου δυσφορία» και το 10 αντιπροσωπεύει «τη μέγιστη δυσφορία που μπορείς να φανταστείς». Η εικόνα μαζί με την αρνητική πεποίθηση έχουν πιθανόν ήδη προκαλέσει κάποια σωματική δυσφορία (π.χ. βάρος στο στήθος, σφίξιμο στο στομάχι, ρίγη κ.α.). Έχοντας ολοκληρώσει τη φάση της αξιολόγησης  (3^ο βήμα) στο πρωτόκολλο του ΕΜDR, έχουν ενεργοποιηθεί οι μνήμες που συνδέονται με το στρεσσογόνο επεισόδιο σε όλα τα επίπεδα: αισθητηριακό, γνωστικό-νοητικό, συναισθηματικό και σωματικό, πράγμα που αποτελεί προϋπόθεση για μια ολοκληρωμένη επεξεργασία μιας στρεσσογόνου ανάμνησης.  Είμαστε έτοιμοι πλέον να ξεκινήσουμε την επεξεργασία (4^ο βήμα). Ο θεραπευόμενος καλείται να εστιάσει ταυτόχρονα στην εικόνα και την αρνητική πεποίθηση και να παρατηρήσει τι συμβαίνει στο σώμα του, ενώ παρακολουθεί την κίνηση του χεριού μας με τα μάτια του (ή οποιουδήποτε άλλου διεστιακού ερεθίσματος). Από εδώ και πέρα όμως είναι ελεύθερος να ακολουθήσει τη ροή των συνειρμών του, όπου αυτοί τον οδηγούν, είτε συνδέονται άμεσα με το επεισόδιο (π.χ. σκηνές από το επεισόδιο), είτε μόνο έμμεσα, με κάποιο τρόπο που πολλές φορές δεν είναι αμέσως αντιληπτός. Έτσι την αρχική, στρεσσογόνο νοερή εικόνα θα διαδεχθούν άλλες. Κάποιες από αυτές θα είναι δυσάρεστες, κάποιες όμως  ουδέτερες ή θετικές. Θα προκύψουν  νέες σκέψεις, συνδέσεις, συναισθήματα ή σωματικές αισθήσεις εως ότου ολοκληρωθεί η επεξεργασία και ο βαθμός δυσφορίας να πέσει ή δυνατόν στο 0[9]. Η τραυματική ή στρεσσογόνα ανάμνηση δεν προκαλεί πλέον συναισθηματική φόρτιση, οι αρνητικές σκέψεις και τα συμπτώματα (άγχος, φοβίες, flash back κ.α.) υποχωρούν. Ο «τραυματικός κύκλος» έχει κλείσει.

Θεραπευτικές παρεμβάσεις  με βάση νοερές εικόνες:  ποιές, πότε και γιατί

Είδαμε ως τώρα ότι οι νοερές εικόνες που χρησιμοποιούνται στη φάση της επεξεργασίας με τη μέθοδο EMDR είναι  αποκλειστικά εικόνες του θεραπευόμενου. Όσο η ροή της επεξεργασίας είναι ομαλή (η συνειρμική διαδικασία προχωρά καλά, ο θεραπευόμενος είναι σε επαφή με το συναίσθημα και με το σώμα του), ο θεραπευτής έχει απλά το ρόλο του παρατηρητή και δεν παρεμβαίνει στη διαδικασία, παρά μόνο διακόπτωντας τον θεραπευόμενο κάθε τόσο (τουλάχιστο μετά από 24 διεστιακά ερεθίσματα), επαναφέροντάς τον στο «εδώ και τώρα», ώστε να διασφαλίσει ότι δεν έχει χάσει την επαφή του με την πραγματικότητα και να ακούσει από τον ίδιον να περιγράφει τι βίωσε. Πολλές φορές όμως, ειδικά σε περιπτώσεις αποσυνδετικών τάσεων, η διαδικασία «κολλάει»: ο θεραπευόμενος δεν έχει νέους συνειρμούς, χάνει την επαφή με το συναίσθημά του, ή, αντίθετα, «πλημμυρίζεται» από δυσβάσταχτα συναισθήματα με κίνδυνο αντί να ξεπεράσει το τραυματικό βίωμα να το επαναβιώσει μέσα στη συνεδρία, νιώθοντας ανήμπορος να αντιδράσει και αβοήθητος. Ο κίνδυνος του δευτερογενούς τραυματισμού ελλοχεύει! Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θεραπευτής πρέπει να παρέμβει, ώστε, είτε να βοηθήσει τους συνειρμούς να επανενεργοποιηθούν, είτε  το θεραπευόμενο να ανακτήσει   τον έλεγχο και να βρει διέξοδο από το μπλοκάρισμά του.

Οι παρεμβάσεις του θεραπευτή στη διαδικασία επεξεργασίας έχουν πολλές μορφές και γίνονται σε διάφορα επίπεδα: τεχνικό (μεταβολή του τρόπου διεξαγωγής του διεστιακού ερεθίσματος), γνωστικό (σωκρατικός διάλογος, προεξόφληση της λύσης, διερεύνηση δευτερογενούς οφέλους κ.α.)  σε επίπεδο καταστάσεων του Εγώ (το παιδί κινδυνεύει, ο ενήλικος μπορεί να αμυνθεί) ή σε επίπεδο φαντασίας.

Στις παρεμβάσεις σε επίπεδο φαντασίας ο θεραπευτής εισάγει  νοερά προστατευτικά αντικείμενα (τοίχος, γυάλινο παραβάν, σπαθί, κεραυνός…) στη νοερή εικόνα του θεραπευόμενου, με στόχο να τον βοηθήσει να νιώσει πιο ασφαλής και να επανασυνδεθεί με τις πηγές δύναμής του. Μπορεί ακόμα να εισάγει νοερές εικόνες από πρόσωπα που είναι σε θέση να βοηθήσουν τον ανήμπορο θεραπευόμενο-παιδί: πραγματικά πρόσωπα (ο πατέρας, ο ενήλικος εαυτός του θεραπευόμενου) ή φανταστικά: μια καλή νεράιδα, ο σούπερμαν, μια τίγρη κ.ο.κ. Ένας άλλος τρόπος είναι να προτείνει στο θεραπευόμενο να μεταβάλλει ο ίδιος τη νοερή του εικόνα με στόχο να νιώσει ότι ανακτά τον έλεγχο: Στη «μέθοδο της οθόνης» ο θεραπευόμενος καλείται να φανταστεί ότι οι εσωτερικές του εικόνες προβάλλονται σε μια νοερή οθόνη, την οποία μπορεί να μικρύνει, να χαμηλώσει την ένταση του ήχου, να πατήσει το κουμπί του «FF» και να «τρέξει» γρήγορα τις εικόνες που τον φορτίζουν ιδιαίτερα, μέχρι να φτάσει το «νοερό έργο» σε ένα ασφαλές σημείο.

Όλες αυτές οι παρεμβάσεις στοχεύουν στο να νιώσει και πάλι ο θεραπευόμενος ασφαλής, να επανασυνδεθεί με τα θετικά του στοιχεία (τον ενήλικο εαυτό του) και να ενεργοποιηθούν νέοι συνειρμοί, ώστε να οδηγηθεί στη «λύση» του τραυματικού «κόμβου».

Εγκαθίδρυση μελλοντικών θετικών προτύπων με βάση νοερές εικόνες

Νοερές εικόνες ή οραματισμούς χρησιμοποιούμε στη μέθοδο EMDR επιπρόσθετα, αφού έχει ολοκληρωθεί η επεξεργασία των στρεσσογόνων αναμνήσεων και ο «βαθμός δυσφορίας» έχει υποχωρήσει στο μηδέν. Η σειρά επεξεργασίας, όπως λέει η F.Shapiro, είναι πάντα «παρελθόν», «παρόν» και «μέλλον». Πρώτα δηλαδή επεξεργαζόμαστε (σε ξεχωριστές συνεδρίες) τα βιώματα του παρελθόντος, κατόπιν οτιδήποτε πυροδοτεί τις αναμνήσεις ή τα συμπτώματα στο παρόν (flash back, υπενθυμητές, εφιάλτες κλπ.) και τέλος τη μελλοντική αντιμετώπιση: τη στιγμή που ο θεραπευόμενος θα αντιμετωπίσει στην πραγματικότητα αυτό που, λόγω των τραυματικών βιωμάτων του και της επακόλουθης φοβίας του, έως τώρα απέφευγε. Αν λοιπόν, μετά από μια άσχημη πτήση, όπου έπαθε κρίση πανικού, ο θεραπευόμενος φοβάται να ξαναμπεί στο αεροπλάνο, η θεραπευτική διαδικασία ολοκληρώνεται με μια, τουλάχιστο, συνεδρία EMDR, όπου ο θεραπευόμενος οραματίζεται ένα νοερό «φιλμ», από τη στιγμή π.χ. που θα κλείσει τις βαλίτσες του και θα αναχωρησει για το αεροδρόμιο, μέχρι τη στιγμή που θα φθάσει στον προορισμό του (ενώ ταυτόχρονα παρακολουθεί το διεστιακό ερέθισμα).  Και σε αυτήν την περίπτωση χρησιμοποιεί τις δικές του νοερές εικόνες, με στόχο την «απευαισθητοποίηση». Εαν υπάρχουν κάποιες εικόνες που εξακολουθούν να του προκαλούν άγχος, τότε συνεχίζουμε την επεξεργασία, δίνοντας έμφαση σε αυτές εως ότου υποχωρήσουν τα αρνητικά συναισθήματα και νιώσει έτοιμος να τις αντιμετωπίσει και στην πραγματικότητα.

 

Η συμβολοποίηση σωματικών συμπτωμάτων ή συναισθημάτων με τη βοήθεια νοερών εικόνων

 

Η μέθοδος EMDR ενδείκνυται, εκτός των άλλων, στην ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση σωματικών συμπτωμάτων ή χρόνιων πόνων. Στις περιπτώσεις αυτές ακολουθούμε μια παραλλαγή του κλασσικού πρωτοκόλλου των 8 φάσεων της F.Shapiro, η οποία εμπεριέχει κάποια πρόσθετα στοιχεία (βλ. πρωτόκολλα για χρόνιο πόνο του M.Grant αλλά και της  C.Erdmann (2005). Συνήθως, ως αφετηρία επεξεργασίας χρησιμοποιούμε όχι κάποια εικόνα από τη μνήμη του θεραπευόμενου, αλλά του ζητούμε να συμβολοποιήσει την αίσθηση του πόνου ως εξής: «Αν ο πόνος, όπως τον νιώθετε τώρα, είχε μορφή, ποιά θα ήταν αυτή; Με τι θα έμοιαζε; Τι μέγεθος θα είχε; Τι σχήμα; Τι χρώμα; Τι υφή;  Θα ήταν σκληρός ή μαλακός; Θα ήταν ζεστός ή κρύος;» Π.χ. μια θεραπευόμενη περιγράφει την κεφαλαλγία της «σαν μια σιδερένια, κρύα γροθιά που σφυροκοπά μέσα στο κεφάλι της».  Στη συνέχεια ζητάμε από το θεραπευόμενο να αξιολογήσει την ένταση του πόνου, όπως τον βιώνει στο παρόν, σε μια κλίμακα  από το 0-10, την κλίμακα «Υποκειμενικού Βαθμού Πόνου» (PSUD: Pain Subjective Units of Disturbance). Η παρατήρηση  του πόνου, η συμβολοποίησή του ως μια νοερή εικόνα και η αξιολόγησή του συνιστά ένα πρώτο, σημαντικό βήμα αποστασιοποίησης του θεραπευόμενου από τον πόνο του. Ειδικά οι  ασθενείς που πάσχουν από χρόνιους πόνους έχουν την τάση να γενικεύουν και να βιώνουν το σώμα τους στο σύνολό του ως πηγή δυστυχίας.  Επιπρόσθετα, ρωτάμε το θεραπευόμενο σε ποιά σημεία του σώματός του νιώθει καλά ή ουδέτερα, δηλαδή χωρίς καμιά ενόχληση, και τον καλούμε να τη συμβολοποιήσει και αυτή: «Σε ποιό σημείο του σώματός σας νιώθετε μια θετική ή ουδέτερη αίσθηση; Περιγράψτε την αίσθηση αυτή: Τι μορφή έχει; Τι μέγεθος, χρώμα, σχήμα, υφή, θερμοκρασία έχει;»  Στο παράδειγμα της θεραπευόμενης που αναφέραμε με την κεφαλαλγία, ανέφερε ότι νιώθει τα πόδια της ζεστά και δυνατά, και τα φαντάζεται σα να είναι βουτηγμένα σε ζεστό, πορτοκαλί φως.  Η θεραπευόμενη δημιουργεί μια δεύτερη, θετική αυτή τη φορά, νοερή εικόνα. Πρόκειται για μια διαδικασία διαφοροποίησης:  της ζητάμε να στρέψει την προσοχή της τα σημεία ή μέλη του σώματος που τα νιώθει καλά σε αντιδιαστολή με το σημείο που πονά. Η εύρεση ενός θετικού σημείου αναφοράς είναι κάτι σαν ένας «ασφαλής τόπος»[10] στο σώμα, ένα είδος καταφύγιου το οποίο μπορεί να μας χρειαστεί κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας, εάν η δυσφορία που νιώθει ο θεραπευόμενος είναι δυσβάσταχτη, τότε μπορούμε να στρέψουμε την προσοχή του προς αυτό το σημείο του σώματος που νιώθει καλά και να ενισχύσουμε με τη μέθοδο της υποβολής τη θετική αυτή αίσθηση. Στη συνέχεια, αφού έχουν βρεθεί αυτές οι νοερές εικόνες-σύμβολα της σωματικής αίσθησης, μια για τον πόνο και μια για την θετική αίσθηση, και έχουν ολοκληρωθεί τα βήματα της φάσης αξιολόγησης, ξεκινούμε την επεξεργασία συνοδεία του διεστιακού ερεθίσματος, ζητώντας  από το θεραπευόμενο να εστιάσει αρχικά στη νοερή εικόνα-σύμβολο του πόνου και την αρνητική πεποίθηση που τη συνοδεύει (π.χ. «είμαι ανήμπορος»). Στόχος της επεξεργασίας με τη μέθοδο EMDR δεν είναι η πλήρης εξάλειψη του πόνου (κάτι τέτοιο θα δημιουργούσε τεράστιες προσδοκίες και δε θα ήταν ρεαλιστικό), αλλά ο διαχωρισμός του  σωματικού πόνου από την ψυχολογική του διάσταση. Η νοερή απεικόνιση του πόνου είναι αποτέλεσμα μιας ψυχολογικής-γνωστικής λειτουργίας, ακόμα και αν ο πόνος έχει πράγματι οργανικό αίτιο. Η υπόθεση που υπάρχει πίσω από τη συμβολοποίηση είναι ότι, αν αλλάξει ο τρόπος που μιλάμε για τον πόνο και οι εικόνες που χρησιμοποιούμε για να τον περιγράψουμε, μεταβάλλεται και η υποκειμενική αντίληψη του πόνου. Η διαφοροποίηση ενισχύεται και με τη χρήση δυο ξεχωριστών κλιμακων: την κλίμακα υποκειμενικής δυσφορίας του πόνου και την κλίμακα υποκειμενικής (ψυχολογικής) δυσφορίας. Στο τέλος της συνεδρίας μπορεί ο βαθμός υποκειμενικής δυσφορίας του πόνου να έχει μειωθεί ελάχιστα, όμως ο βαθμός ψυχολογικής δυσφορίας να έχει υποχωρήσει σημαντικά. Ο πόνος παύει να προκαλεί αρνητικές σκέψεις και καταθλιπτικά  ή φοβικά συναισθήματα. Η μέθοδος ΕΜDR συμβάλλει στη μείωση της υποκειμενικής δυσφορίας που προκαλεί ο πόνος, καθώς και στη μεταβολή του ψυχολογικού αντίκτυπου του πόνου, στη γνώμη που έχει ο ασθενής για τον εαυτό του όταν πονά, και κατά συνέπεια στην ποιότητα της ζωής του: αν πάψει να νιώθει ανήμπορος όταν πονά, τότε η διάθεσή του είναι πολύ καλύτερη και μπορεί να είναι πολύ πιο ενεργός παρά τον πόνο του[11].

 

Παράρτημα

Η άσκηση του „ασφαλούς τόπου”

[Διασκευή μιας άσκησης της F.Shapiro]

Κάντε την άσκηση  αρχικά με ένα συνάδελφο και αναλάβετε διαδοχικά τους ρόλους του θεραπευόμενου και του θεραπευτή. Είναι προτιμότερο να τη διεξάγετε σαν ένα κατευθυνόμενο οραματισμό και όταν τελειώσει το 6^ο βήμα να τον ρωτήσετε για τον ασφαλή του τόπο, τις εικόνες, τους ήχους κ.ο.κ. ώστε να μην διακόπτετε τον οραματισμό με διάλογο. Αν πάλι δυσκολεύεται με τη διαδικασία, μπορείτε εναλλακτικά να τον ρωτάτε μετά από κάθε βήμα. 

 

1ο βήμα	Αναζητήστε μαζί με το θεραπευόμενο την εικόνα ενός «ασφαλούς τόπου» ο οποίος να του προκαλεί το συναίσθημα της ασφάλειας και της ηρεμίας  (θαλπωρής). Μπορεί να είναι ένα τοπίο, ένας κλειστός χώρος, ένας πραγματικός (από το παρελθόν ή το παρόν) ή φανταστικός τόπος. Είναι προτιμότερο να μην περιέχει πρόσωπα.
2ο βήμα	Παρακαλέστε το θεραπευόμενο να μεταφερθεί νοερά στον τόπο αυτό και σε ό,τι βλέπει καθώς βρίσκεται εκεί.
3ο βήμα	Καλέστε τον τώρα να εστιάσει στους ήχους που μπορεί να αντιληφθεί καθώς βρίσκεται εκεί. Στη συνέχεια στις μυρωδιές που συνδέει με τον τόπο αυτόν. Κατόπιν στη θερμοκρασία του χώρου όπως τη νιώθει στο δέρμα του.
4ο βήμα	Παρακαλέστε το θεραπευόμενο να επικεντρώσει σε αυτό που νιώθει στο σώμα του και να αφεθεί  στα ευχάριστα συναισθήματα. Πώς καταλαβαίνει  το σώμα του ότι εκεί είναι ασφαλής;
5ο βήμα	Ζητήστε απο το θεραπευόμενο να βρει μιά λέξη, έναν τίτλο, ένα όνομα που να αντιπροσωπεύει τον ασφαλή του τόπο και σημειώστε τη.
	Ο θεραπευόμενος πρέπει τώρα να επικεντρώσει ταυτόχρονα στην εικόνα, τους ήχους, τις μυρωδιές και σ΄αυτό που νιώθει στο σώμα του. Ενώ διεξάγετε μαζί του 4-6 οφθαλμικές κινήσεις, επαναλαμβάνει νοερά τη λέξη – το όνομα –  που αντιπροσωπεύει την εικόνα.
6ο βήμα	Τώρα ζητήστε από το θεραπευόμενο να επικεντρωθεί στην εικόνα και στο όνομά της, ώστε να μπορέσει να χαλαρώσει από μόνος του χωρίς τη βοήθειά σας και χωρίς τις οφθαλμικές κινήσεις. Εάν το επιτύχει, συνεχίστε με το επόμενο βήμα. ______________________________________________________________
7ο βήμα	Ζητήστε τώρα από το θεραπευόμενο να θυμηθεί μια εμπειρία απο το πρόσφατο παρελθόν, η οποία είναι κάπως (όχι ιδιαίτερα) δυσάρεστη και το τι ένιωσε εκείνη τη στιγμή.
8ο βήμα	Κατόπιν ζητήστε του να χαλαρώσει και να ηρεμήσει φέρνοντας στο νου του τον ασφαλή του τόπο, και ενισχύοντας την αίσθηση με 4-6 διεστιακά απτικά ερεθίσματα (το λεγόμενο «φιλί της πεταλούδας»: ο θεραπευόμενος σταυρώνει τα χέρια και ακουμπά εναλλάξ το δεξί μπράτσο με το αριστερό χέρι και το αριστερό μπράτσο με το δεξί χέρι).

 

Το θησαυροφυλάκιο (container)

 

 

Φανταστείτε ή κατασκευάστε νοερά ένα είδος θησαυροφυλακίου, κουτιού ή δοχείου, μέσα στο οποίο μπορείτε να  τοποθετήσετε τα αρνητικά συναισθήματα /αναμνήσεις για όσον καιρό θέλετε μέχρι να τα ξαναχρειαστείτε.

 

Από τι υλικό θα ήταν φτιαγμένο;

Τι μέγεθος θα είχε;

Με ποιό τρόπο θα έκλεινε; Με κλειδί ή με συνδυασμό;

Είναι αρκετά ασφαλές;

Τι θα κάνατε το κλειδί;

Πού θα βάζατε το θησαυροφυλάκιο/δοχείο/κουτί;

 

Φανταστείτε ότι βάζετε μέσα στο θησαυροφυλάκιο/κουτί αυτό οτιδήποτε σας επιβαρύνει αυτή τη στιγμή. Μπορείτε να το κάνετε με κλειστά ή με ανοιχτά μάτια.

 

Τοποθετήσετε και το τελευταίο (συναίσθημα, σκέψη, ανάμνηση) που σας επιβαρύνει μέσα στο κουτί…

 

Εάν θέλετε, μπορείτε να βάλετε μέσα και μια ευχή… Είναι πιθανό έτσι να αλλάξει κάτι προς το καλύτερο από μόνο του, χωρίς να το σκέφτεστε καθόλου.

 

Πώς νιώθετε τώρα;

 

 

Τεχνική χαλάρωσης  «Ακτίνα  από φως»

 

 

Η τεχνική αυτή έχει τις ρίζες της στη Γιόγκα και εφαρμόζεται εμπλουτισμένη με συμπληρωματικά στοιχεία  με επιτυχία για την ανακούφιση χρονίων και άμεσων πόνων από τους P.Levine  και την F.Shapiro.

 

Προετοιμασία

 

Πριν τη διεξαγωγή της ζητούμε από το θεραπευόμενο να εστιάσει την προσοχή του σε κάτι που τον απασχολεί και του προκαλεί δυσφορία και να εντοπίσει την ένταση  αυτή στο σώμα του. Του εξηγούμε ότι πρόκειται για μια άσκηση της φαντασίας  και ότι δεν υπάρχουν σωστές και λάθος απαντήσεις.

 

Διεξαγωγή

 

Συγκεντρώστε την προσοχή σας στο σημείο  που νιώθετε ένταση ή δυσφορία στο σώμα σας. Εάν αυτό είχε ένα σχήμα, ποιό θα ήταν αυτό ; Με τι θα έμοιαζε; Και αν είχε ένα μέγεθος, πόσο μεγάλο θα ήταν ; Τι χρώμα θα είχε; Τι υφή ; Τι ήχο (δυνατό-σιγανό, υψηλό ή βαθύ); Θα ήταν ζεστό ή κρύο ; (Αφήνουμε στο θεραπευόμενο χρόνο ώστε να απαντήσει μετά από κάθε ερώτηση).

Ποιό από τα αγαπημένα σας χρώματα συνδέετε με την ίαση ; (οποιοδήποτε χρώμα εκτός από εκείνο που ο θεραπευόμενος ανέφερε στην αρχή σε σχέση με τη δυσφορία του)

Φανταστείτε ότι φως που έχει αυτό το αγαπημένο σας χρώμα ρέει από την κορυφή του κεφαλιού σας στο σώμα σας στο συγκεκριμένο σημείο. Υποθέτουμε ότι η πηγή αυτού του φωτός είναι το σύμπαν: όσο ξοδεύετε, τόσο πιο πολύ έχετε στη διάθεσή σας. Το φως ρέει στο σχήμα αυτό, το διαπερνά και το γεμίζει, το αντανακλά και το διαχέει,το ίδιο και  την περιοχή γύρω από αύτό. Τι επίδραση έχει στο σχήμα, το μέγεθος ή στο χρώμα του;

Ενώ το φως εξακολουθεί να ρέει σ’ αυτή την περιοχή, μπορείτε να το αφήσετε να κυλήσει απαλά  σε όλο το κεφάλι σας και να το γεμίσει σιγά σιγά. Αφήστε το τώρα να προχωρήσει στο λαιμό σας, στους ώμους σας, στα μπράτσα  και στα χέρια σας και αφήστε το από τα δάχτυλά σας να περάσει προς τα έξω. Και τώρα αφήστε το να κυλήσει από το λαιμό σας στον κορμό σας, απαλά και σιγά. Και τώρα αφήστε το  να προχωρήσει σιγά σιγά στα πόδια σας και από τα δάχτυλα των ποδιών σας αφήστε το  να περάσει προς τα έξω και πάλι, να επιστρέψει στο σύμπαν, απ’ όπου θα είναι πάντα στη διάθεσή σας όποτε το χρειαστείτε ξανά.

 

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Abel, Nancy J.; O’Brien, John M. (2010) EMDR Treatment of Comorbid PTSD and Alcohol Dependence: A Case Example Journal of EMDR Practice and Research, Volume 4, Number 2, 2010, pp. 50-59(10)

 

 

Allen, J. G., Keller, M.W. & Console (1999). EMDR a closer look. [Video manual]. New York: Guilford Press.
Amundsen, J.E., & Karstad, K. (2006). Om bare jeppe visste-emdr og rusbehandling (Integrating emdr and the treatment of substance). Tiddskrift for Norsk Psykologforening, (43) 5, 469-475.

 

Bae, H., Kim, D. & Park, Y.C. (2008). Eye movement desensitization and reprocessing for adolescent depression. Psychiatry Investigation, 5(1), 60-65.

 

Βεντουράτου, Δ. (2009): Εισαγωγή στην ψυχοτραυματολογία και στην τραυματοθεραπεία. Η μέθοδος EMDR, εκδ. Πεδίο.

Bisson, J., & Andrew, M. (2007). Psychological treatment of post-traumatic stress disorder (PTSD). Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Issue 3. Art. No.: CD003388. DOI: 10.1002/14651858.CD003388.pub3.

Böhm, K., & Voderholzer, U. (2010). Use of EMDR in the treatment of obsessive-compulsive disorders: A case series. Verhaltenstherapie, 20, 175–181

Carlson, J.G., Chemtob, C.M., Rusnak, K., Hedlund, N.L., & Muraoka, M.Y. (1998). Eye movement desensitization and reprocessing treatment for combat-related posttraumatic stress disorder. Journal of Traumatic Stress, 11, 3-24.

Davidson, P. R., & Parker, K. C. H. (2001). Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR): A meta-analysis. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 69, 305-316.
De Jongh, A., van den Oord, H. J. M., & Ten Broeke, E. (2002). Efficacy of eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) in the treatment of specific phobias: Four single-case studies on dental phobia. Journal of Clinical Psychology.
Devilly, G. J., & Spence, S. H. (1999). The relative efficacy and treatment distress of EMDR and a cognitive behavioral trauma treatment protocol in the amelioration of post traumatic stress disorder. Journal of Anxiety Disorders, 13, 131-157.

Erdmann, C. (2005): Die Beeinflussung chronischer Schmerzen durch psychologische

Schmerztherapieverfahren und EMDR. online: www.traumatherapie.de

 

Fensterheim, H. (1996). Eye movement desensitization and reprocessing with complex personality pathology: An integrative therapy. Journal of Psychotherapy Integration, 6, 27-38.

 

Fernandez, I & Faretta, E. (2007). EMDR in the treatment of panic disorder with agoraphobia.  Clinical Case Studies, 6(1): 44-63.

Feske, U., & Goldstein, A. (1997). Eye movement desensitization and reprocessing treatment for panic disorder: A controlled outcome and partial dismantling study.

Journal of Consulting and Clinical Psychology, 36,1026-1035.
Foster, S. & Lendl, J. (1995). Eye movement desensitization and reprocessing: Initial applications for enhancing performance in athletes. Journal of Applied Sport Psychology, 7 (Supplement), 63.

 

 

Graham, L ( 2004) Traumatic Swimming Events Reprocessed with EMDR.

 

 

Grand, D. (1999): EMDR and Psychodynamic Theory and Practice. online:

www.traumatherapie.de

Greenwald R. (2007): EMDR within a phase model of trauma informed treatment. New York,  Haworth.

Hogan, W. A. (2001). The comparative effects of eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) and cognitive behavioral therapy (CBT) in the treatment of Depression Indiana State University, Terre Haute, IN. AAT 3004753.

Hase, M., Schallmayer, S., et al. (2008). EMDR Reprocessing of the Addiction Memory: Pretreatment, Posttreatment, and 1-Month Follow-Up. Journal of EMDR Practice and Research, 2(3), 170-180.

Ironson, G.I., Freund, B., Strauss, J.L., & Williams, J. (2002). A comparison of two treatments for traumatic stress: A community based study of EMDR and prolonged exposure. Journal of Clinical Psychology, 58, 113-128.

Konuk, E., Epozdemir, H., Haciomeroglu Atceken, S., Aydin, Y. E., & Yurtsever, A. (2011). EMDR treatment of migraine. Journal of EMDR Practice and Research, 5(4), 166-176. doi:10.1891/1933-3196.5.4.166

Korn, D. L., & Leeds, A. M. (2002). Preliminary evidence of efficacy for EMDR resource development and installation in the stabilization phase of treatment of complex posttraumatic stress disorder. Journal of Clinical Psychology, 58,(12), 1465-1487.

Lansing, K, Amen, DG,  Hanks C και Rudy L. (2005). High-resolution brain SPECT imaging and eye movement desensitization and reprocessing in police officers with PTSD J Neuropsychiatry Clin Neurosci. 2005 Fall;17(4):526-32.

Laugharne, R. (2012). P-1265 – A role for EMDR (eye movement desensitisation and reprocessing) in the treatment of trauma in patients suffering from a psychosis. European Psychiatry, 27, Supplement 1(0). doi:10.1016/S0924-9338(12)75432-9

Lee, C. & Gavriel, H., Drummond, P., Richards, J. & Greenwald, R. (2002). Treatment of post-traumatic stress disorder: A comparison of stress inoculation training with prolonged exposure and eye movement desensitisation and reprocessing. Journal of Clinical Psychology, 58, 1071-1089.

Leeds, A.M (2001): Strengthening the Self. Principles and procedures for creating successful

treatment outcomes for adult survivors of neglect and abuse. www.andrewleeds.net

 

Levin, P., Lazrove, S., & van der Kolk, B. (1999). What psychological testing and neuroimaging tell us about the treatment of post-traumatic stress disorder by Eye Movement Desensitization and Reprocessing. Journal of Anxiety Disorders, Vol. 13, No. 1-2, pp. 159-172

 

Manfield, P. & Shapiro, F. (2003). The application of EMDR to the application of the treatment of personality disorders. In J. F. Magnavita (Ed.) Handbook of Personality: Theory and Practice. New York: Wiley.

Marcus, S. , Marquis, P. & Sakai, C. (1997). Controlled study of treatment of PTSD using EMDR in an HMO setting. Psychotherapy, 34, 307-315.

Marks, I. M., Lovell, K., Noshirvani, H., Livanou, M., & Thrasher, S. (1998). Treatment of posttraumatic stress disorder by exposure and/or cognitive restructuring: A controlled study. Archives of General Psychiatry, 55, 317-325.

Maxfield, L., & Hyer, L. A. (2002). The relationship between efficacy and methodology in studies investigating EMDR treatment of PTSD. Journal of Clinical Psychology, 58, 23-41.

Maxfield, L., & Melnyk, W. T. (2000). Single session treatment of test anxiety with eye movement desensitization and reprocessing (EMDR). International Journal of Stress Management, 7, 87-101.

Power, K. G., McGoldrick, T., Brown, K., Buchanan, R., Sharp, D., Swanson, V., & Karatzias, A. (2002). A controlled comparison of eye movement desensitisation and reprocessing versus exposure plus cognitive restructuring, versus waiting list in the treatment of posttraumatic stress disorder. Journal of Clinical Psychology and Psychotherapy, 9, 299-318.

Rogers, S., Silver, S., Goss, J., Obenchain, J., Willis, A., and Whitney, R. (1999). A single session, controlled group study of flooding and eye movement desensitization and reprocessing in treating posttraumatic stress disorder among vietnam war veterans: Preliminary data. Journal of Anxiety Disorders, 13, 119-130.

Rothbaum, B.O.,(1997). A controlled study of eye movement desensitization and reprocessing in the treatment of posttraumatic stress disordered sexual assault victims. Bulletin of the Menninger Clinic, 61, 317-334.

Oh, D.-H., & Choi, J. (2004). Changes in the regional cerebral perfusion after Eye Movement Desensitization and Reprocessing: A SPECT study of two cases. Journal of EMDR Practice and Research, 1, 24-30.

 

Shapiro, F. (2001): Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR): Basic

Principles, Protocols and Procedures. New York: Guilford Press.

Shapiro, F. (Ed.)(2002): EMDR as an Integrative Psychotherapy Approach: Experts of

Diverse Orientations Explore the Paradigm Prism. Washington DC.

 

 

Scheck, M.M., Schaeffer, J..A. & Gillette, C.S. 1998 Brief psychological intervention with traumatized young women: the efficacy of eye movement desensitization and reprocessing. J Trauma Stress. Jan;11(1):25-44.

Spector, J. & Read, J. (1999). The current status of eye movement desensitisaton and reprocessing (EMDR). Clinical Psychology and Psychotherapy, 6,165-174

 Silverman, SJ. (2011) Effecting Peak Athletic Performance with Neurofeedback, Interactive Metronome®, and EMDR: A Case Study. Biofeedback: Spring 2011, Vol. 39, No. 1, pp. 40-42.

Taylor, S., et al. (2003). Comparative efficacy, speed, and adverse effects of three PTSD treatments: Exposure therapy, EMDR, and relaxation training. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71, 330-338.

van den Berg, D. P., & van der Gaag, M. (2012). Treating trauma in psychosis with EMDR: a pilot study. Journal of behavior therapy and experimental psychiatry, 43(1), 664-671.DOI: 10.1016/j.jbtep.2011.09.011

van der Kolk, B. A., Burbridge, B. A., Suzuki, J. (1997). The psychobiology of traumatic memory: Clinical implications of neuroimaging studies. In R. Yehuda & A. C. McFarland (Eds.), Annals of the New York Academy of Sciences (V. 821, pp 99-113): Psychobiology of Posttraumatic Stress Disorder. New York: New York Academy of Sciences.

Van Etten, M.L. & Taylor, S. (1998). Comparative efficacy of treatments for posttraumatic stress disorder: A meta-analysis. Clinical Psychology & Psychotherapy, 5, 126-144.

Vaughan, K., Wiese, M., Gold, R., & Tarrier, N. (1994). Eye-movement desensitisation: Symptom change in post-traumatic stress disorder. British Journal of Psychiatry, 164, 533-541.

Wachtel, P.L. (2002): EMDR and Psychoanalysis. In: Shapiro, F. (Ed.): Shapiro, F. (Ed.)(2002): EMDR as an Integrative Psychotherapy Approach: Experts of  Diverse Orientations Explore the Paradigm Prism. Washington DC.

 

Wilensky, M. (2006). Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) as a treatment for phantom limb pain. Journal of Brief Therapy, 5, 31-44.

 

Wilson, S. A., Becker, L. A., & Tinker, R. H. (1995). Eye movement desensitization and reprocessing (EMDR) treatment for psychologically traumatized individuals. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63, 928-937.

 

[1] Δόμνα Βεντουράτου, κλιν.ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια,  EMDR-Trainer, Ινστιτούτο Τραυματοθεραπείας.  www.travmatotherapeia.com. Αλληλογραφία: vent@travmatotherapeia.com

[2] Περισσότερα στο Βεντουράτου, Δ. Εισαγωγή στην Ψυχοτραυματολογία και στην Τραυματοθεραπεία. Η μέθοδος EMDR (2009)

[3] Αναφέρουμε μόνο ενδεικτική βιβλιογραφία

[4] Βλ. Greenwald, 2007

[5] αναλυτικά βλ. παράρτημα

[6] αναλυτικά βλ. παράρτημα

[7] αναλυτικά βλ. παράρτημα

[8] κατά την F.Shapiro: EMDR (2001, Guilford Press).

[9] Η εφαρμογή του πρωτοκόλλου των 8 βημάτων του EMDR περιγράφεται λεπτομερώς στο βιβλίο «Εισαγωγή στην ψυχοτραυματολογία και στην τραυματοθεραπεία. Η μέθοδος EMDR» (εκδ. Πεδίο, 2009).

[10] Βλ. Ασκηση του ασφαλούς τόπου στο παράρτημα

[11] Βλ.  και Βεντουράτου, Δ. 2009, σελ. 290-295.